Archeologia doświadczalna jest metodą naukowej analizy źródeł archeologicznych. Powinna być rozumiana jako ta gałąź archeologii, która usiłuje interpretować kulturę materialną, technologię czy sposoby życia w przeszłości poprzez eksperymentynaukowe (Callahan E. 1999, s. 4)[i]. W podobny sposób widział ją Peter J. Reynolds (1999, s. 156) przywołując definicję eksperymentu zaproponowaną przez H. Margenau, zgodnie z którą jest on: metodą dochodzenia poprzez próbę lub test, do uzasadnionych względem początkowej hipotezy wniosków (Margenau H. 1950)1. Niewiele się więc zmieniło w tym zakresie od czasów napisania przez Johna Colesa, pionierskiej dla archeologii eksperymentalnej pracy, w której stwierdził on […] słowo ‘eksperymentalna’ sugeruję próbę, test, środek do osądzenia teorii czy pomysłu, i to jest właśnie istotą metody (Coles J. 1973, s. 131). Jak jednak wygląda współczesna archeologia doświadczalna i jak jest ona postrzegana w naszym kraju? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Wydaje się, że sposób jej pojmowania w Polsce doskonale ilustruje tematyka referatów wygłoszonych pod koniec 2007 roku na międzynarodowej konferencji pt. Wykorzystanie archeologii doświadczalnej do rekonstrukcji rzeczywistości pradziejowej, która odbyła się w Krośnie. W praktyce, zdecydowana większość z nich poświęcona była parkom archeologicznym i organizowanym przez nie festynom. Doszło więc tutaj do sytuacji, którą możemy zaobserwować również na zachodzie Europy, a więc do przemieszania trzech, pierwotnie zupełnie niezależnych przedmiotów – eksperymentu (archeologii doświadczalnej), doświadczania (rekonstrukcji historycznej) i edukacji (por. Reynolds P. 1999, s. 156). Edukacja jest podstawowym celem działalności parków archeologicznych. Pod pojęciem „doświadczania” rozumiane są różnego typu przedsięwzięcia polegające na żywym odtwarzaniu przeszłości, uczestnictwie w zrekonstruowanych (m. in. na drodze procesu eksperymentalnego) aspektach życia dawnego, stosowaniu takowych technik itp. Działalność ta określana jest też mianem imprez/szkół‘living history’. Zarówno, aktywność edukacyjna jak i ‘doświadczanie’ nie mają bezpośredniego związku z badaniami naukowymi. Opierają się one jednak o popularyzacje i „przeżywanie” wiedzy zdobytej w ich wyniku. Nauka jest definicyjnym atrybutem jedynie trzeciego z wymienionych przedmiotów, tj. eksperymentu, który często (w wyniku czynionych założeń) jest mało spektakularny, a czasem nieprzewidywalny. Bez ostatecznego potwierdzenia rezultatów nie może też stanowić przedmiotu działań edukacyjnych, ani tych z zakresu rekonstrukcji historycznej. Łączenie opisywanych dziedzin nie ma więc sensu, szczególnie że prowadzi do degeneracji wartości naukowej badań eksperymentalnych, które obecnie kojarzą się niestety zwykle z imprezami organizowanymi przez parki archeologiczne. Jedynie więc rozgraniczenie przywołanych przedmiotów pozwoli na przywrócenie archeologii doświadczalnej należnego jej miejsca wśród pełnoprawnych metod analitycznych. Należy się o to starać, gdyż jest sporo prawdy w stwierdzeniu Johna Coles, że metoda ta (…) dostarcza drogi, jedynej drogi, na przetestowanie interpretacji archeologicznych dotyczących zachowań ludzkich w przeszłości (Coles J. 1973, s. 13)1. Jak jednak powinien wyglądać poprawnie przeprowadzony eksperyment archeologiczny?
Wszystkie prace tego typu muszą bazować na źródłach archeologicznych. To właśnie one stanowią podstawę do wysunięcia hipotez, które mogą dać początek pracom doświadczalnym. Jak słusznie zauważyła Y.M.J. Lammers-Keijsers […] używanie natury jako laboratorium, ćwiartowanie zwierząt i/lub ścinanie drzew przy użyciu narzędzi kamiennych wydaje się być nie naukowym i nie przynosić naukowo wartościowych wniosków. Jednak kiedy doświadczenia są przeprowadzane dla przetestowania hipotez, które opierają się na danych archeologicznych, z pewnością jest możliwe uzyskanie istotnych informacji, które mogą być użyte w argumentowaniu archeologicznym (Lammers-Keijsers Y. M. J. 2005, s. 191). Hipotezy wysuwane na podstawie źródeł archeologicznych muszą być formułowane w taki sposób, aby wypływające z nich pytania były możliwe do weryfikacji, na drodze prostego, nie podlegającego wielu zmiennym procesu eksperymentalnego. Stąd nie każda hipoteza może być sprawdzona doświadczalnie.
Po sformułowaniu pytania do przetestowania można przystąpić do przygotowywania eksperymentu. Konieczne jest w tym momencie dokładne przemyślenie wszystkich kroków podejmowanych w trakcie doświadczenia. Należy przewidzieć możliwie dużą ilość zmiennych, jakie mogą pojawić się w trakcie jego trwania oraz zastanowić się nad sposobami ich eliminacji lub (przynajmniej) kontrolowania. Od tego zależy wiarygodność czynionych ustaleń. Niezbędne jest również przygotowanie instrumentów do wykonania odpowiedniej dokumentacji. Musi być ona możliwie precyzyjna, gdyż czasem pominięcie nawet z pozoru nieistotnej obserwacji może mieć wpływ na wyniki prac.
Proces eksperymentalny powinien być wykonany profesjonalnie. Doświadczenia naukowego nie może prowadzić laik. Eksperyment nie jest uczeniem się poprzez doświadczanie (Kelterborn P. 2005, s. 120). Nie należy jednak również wykorzystywać współczesnych fachowców (np. dzisiejszych drwali do prac siekierami kamiennymi), gdyż „skażeni” są oni nabytymi przez lata przyzwyczajeniami i trudno jest im się nawyknąć do nowych technik. O zasadach kierujących prowadzeniem eksperymentów archeologicznych napisano już relatywnie dużo (m. in. Coles J. 1979, s. 46-48; Callahan E. 1999; Reynolds P. J. 1999; Keltborn P. 2005; Lammers-Keijsers Y. M. J. 2005; Mathieu J. R. 2005; Outram A. K. 2005; Schmidt M. 2005; Tichý R. 2005 – tam dalsza literatura).
Poprawnie wykonane doświadczenie kończy się zdobyciem danych, które są porównywane z obserwacjami poczynionymi na źródle archeologicznym. Prowadzi to do wyciągnięcia wniosków odpowiadających (w taki lub inny sposób) na pytanie zadane przed procesem. Mogą one również stać się podstawą do sformułowania kolejnych hipotez sprawdzalnych eksperymentalnie.
Ryc. 1. Tzw. krąg doświadczenia archeologicznego (wg. Lammers-Keijsers Y. M. J. 2005, s. 18, fig. 1 – zmienione).
Grzegorz Osipowicz
[i] Tłumaczenie G. Osipowicz
Wykaz cytowanych prac:
Callahan E.
1999 What is Experimental Archaeology? [w:] Wescott D. (ed.), Primitive Technology. A Book of Earth Skills, 1999, s. 4-6, Salt Lake City.
Coles J.
1973 Archaeology by Experiment, Nowy York.
1979 Experimental Archaeology, Londyn.
Kelterborn P.
2005 Principles of experimental research in archaeology, (Re)construction and Experiment in Archaeolgy – European Platform, Vol. 2, p. 120-121, Hradec Králové.
Lammers-Keijsers Y.M.J.
2005 Scientific experiments: a possibility? Presenting a general cyclical script for
experiments in archaeology, (Re)construction and Experiment in Archaeolgy European Platform, Vol. 2, p. 18-26, Hradec Králové.
Margenau H.
1950 The Nature of Physical Reality: a philosophy of modern physic, New Reality: a philosophy of modern physic, New York.
Mathieu J. R.
2005 For the reader’s Sake: Publishing Experimental Archaeology, Re)construction and Experiment in Archaeolgy – European Platform, Vol. 2, s. 110, Hradec Králové.
Outram A. K.
2005 Publishing Archaeological Experiments: a quick guide for the uninitiated, Re)construction and Experiment in Archaeolgy – European Platform, Vol. 2, p. 107-109, Hradec Králové.
Reynolds P.J.
1999 The Nature of Experiment in Archaeology [w:] Harding A.F. (ed.), Experiment and Design in Archaeology, s. 156-162, Oxford.
Tichý R.
2005 Presentation of Archaeology and Archaeological Experiments, Re)construction and Experiment in Archaeolgy – European Platform, Vol. 2, p. 113-119, Hradec Králové.