Traseologia to metoda umożliwiająca interpretację funkcji pradziejowych narzędzi niemetalowych w oparciu o analizę powstających na nich w trakcie pracy śladów użytkowych. W zakres metody wchodzą również badania zniszczeń tworzących się na artefaktach wskutek ich zalegania w ziemi, czy też będących wynikiem transportu, a także problemy związane z ich wykonywaniem (Korobkowa G. F. 1999, s. 11).
Początki badań funkcjonalnych sięgają XIX wieku. Nie wykorzystywano wtedy do tego celu mikroskopu, lecz bazowano na analogiach etnograficznych, nadając pradziejowym narzędziom nazwy zapożyczone od czynności, do których wykorzystywane były ich odpowiedniki przez społeczeństwa archaiczne. W ten właśnie sposób do słownika archeologów weszły takie pojęcia jak drapacz czy rylec. Do bardziej istotnych prac z tego okresu zaliczyć można dzieła J. Lubbocka (1864), J. Evansa (1872) i W. G. Smitha (1874).
Pierwszych spostrzeżeń o charakterze typowo traseologicznym dokonał W. Greenwell (1865), który zwrócił uwagę na zaokrąglenie krawędzi niektórych drapaczy paleolitycznych. Niedługo później J. Evans (1872, s. 261, 279-280) spostrzegł obecność śladów liniowych. Równolegle rozpoczęto badania eksperymentalne, których celem było zbudowanie bazy porównawczej do analiz narzędzi pradziejowych. Przełomową dla opisywanej metody była wydana w 1957 roku praca S. A. Semenova pt. „Pierwobytnaja technika”, przetłumaczona po raz pierwszy na język angielski w roku 1964. Autor (uważany powszechnie za ojca traseologii) jako pierwszy wykorzystał w pełni wyniki mikroanalizy narzędzi eksperymentalnych i usystematyzował ślady użytkowe charakterystyczne dla poszczególnych grup narzędzi funkcjonalnych. Jego praca odbiła się szerokim echem na całym świecie i zaowocowała intensyfikacją badań traseologicznych. Kolejnym etapem w rozwoju tej metody były prace L. H. Keeley’a (1976; 1980). Na większą skalę zastosował on mikroskopy umożliwiające uzyskanie dużych powiększeń (powyżej 200x), co pozwoliło na dokładną analizę różnego rodzaju wyświeceń i stało się bodźcem do rozpoczęcia badań specjalistycznych nad ich poszczególnymi typami i procesem powstawania. Kierunek tym pracom nadały ustalenia poczynione w trakcie pierwszej dużej międzynarodowej konferencji traseologicznej, która odbyła się w marcu 1977 roku na Uniwersytecie Simona Frasera w Kanadzie. Wygłoszone wtedy referaty zostały opublikowane w 1979 roku pod redakcją Briana Haydena.
Obecnie wydziela się dwie „szkoły” traseologiczne: tzw. petersburską (low-power) i zachodnioeuropejską (high-power). Pierwsza z nich bazuje na metodach wypracowanych przez Siemionowa, drugahołduje metodyce Keeley’a. Obie różni teoretycznie zakres stosowanych powiększeń oraz wykorzystywana aparatura (por. Vaughan P. C. 1985, s. 10). Podział ten nie znajduje odzwierciedlenia w trakcie współczesnych badań (por. Małecka-Kukawka J. 2001, s. 10). Poprawnie przeprowadzona analiza mikroskopowa wymaga bowiem użycia zarówno małych jak i dużych powiększeń (por. Ramos Millán A. 1990, s. 32). Pierwsze przydają się w trakcie wstępnych obserwacji, których celem jest identyfikacja wyrobów noszących jakiekolwiek ślady użycia oraz lokalizacja obszarów potencjalnie używanych. Są one również konieczne w trakcie obserwacji wyruszeń (por. Vaughan P. C. 1985, s. 11). Duże powiększenia są z reguły niezbędne do analizy wyświeceń i co za tym idzie interpretacji funkcji.
U podstaw traseologii leży założenie, że obróbka każdego materiału przy użyciu narzędzi krzemiennych pozostawia na nich charakterystyczne ślady informujące o rodzaju wykonywanej czynności, sposobie używania narzędzia i wreszcie o typie obrabianego surowca. Zniszczenia te dzielą się na trzy podstawowe kategorie: retusz użytkowy, wyświecenie oraz ślady liniowe. Każda z nich charakteryzuje się zestawem cech, których zmienność pozwala na interpretacje funkcji narzędzi pradziejowych. W przypadku retuszu użytkowego należą do nich dystrybucja i złożoność wykruszenia, forma wchodzących w jego skład negatywów oraz kształt ich zakończeń (por. Ho Ho Committee 1979, s. 133-135; van Gijn A. L. 1989, s. 17-18). Wyświecenie cechuje jeszcze większa liczba taksonów. Analizie poddawane są tutaj: dystrybucja (lokalizacja i rozprzestrzenienie), stopień rozwoju (stopień pokrycia i najścia), topografia, połyskliwość oraz tekstura (por. Vaughan P. C. 1985, s. vii, Glossary; van Gijn A. L. 1989, s. 19, Juel Jensen H. 1994, s. 23-26). W grupie śladów liniowych uwzględnia się przede wszystkim ich rodzaj oraz orientacje (por. Mansur M. E. 1982, s. 217-219; Juel Jensen H. 1994, s. 26-27).
Szczegółowa analiza śladów użytkowych może pozwolić na precyzyjną interpretację funkcji narzędzia krzemiennego. Jak wykazują prowadzone już od wielu lat na całym świecie badania, nie zawsze jest to jednak możliwe. Praca w pewnych materiałach powoduje bowiem bardzo zbliżone zniszczenia. Duży problem stanowić mogą również narzędzia używane krótko, zmienione podepozycyjnie oraz wielofunkcyjne (por. Vaughan P. C. 1985, s. 40). Niektóre z obserwowanych śladów mogą być wynikiem działań o niejasnym już obecnie charakterze. Jest bardzo prawdopodobne, że ludzie z epoki kamienia wykonywali czynności i stosowali techniki, których rejestracja w materiale zabytkowym (a przez to zdefiniowanie) jest już niemożliwa (por. Owen R. L. 1993, s. 3-15). Pozostałością po nich mogą być ślady użytkowe wymykające się poza ustalone schematy (np. wyświecenie typu „23” – van Gijn A. L. 1989, s. 85; Juel Jensen H. 1994, s. 61).
Do prowadzenia analiz traseologicznych niezbędne jest posiadanie odpowiedniego sprzętu. W zasadzie wymagane są dwa rodzaje mikroskopów binokularowych: urządzenie z ruchomym źródłem światła umożliwiające uzyskiwanie powiększeń rzędu x100, oraz mikroskop do preparatów nieprzezroczystych ze światłem padającym, pozwalający na pracę z powiększeniami rzędu x200 i większymi (por. Korobkowa G. F. 1999, s. 15). W badaniach prowadzonych przez Instytut Archeologii UMK rolę tego pierwszego pełni mikroskop Nikon SMZ-2T. Pozwala on na osiągnięcie powiększeń obiektywowych do 12,6x i jest zaopatrzony w dwupunktowy oświetlacz światłowodowy z białym światłem ksenonowym. Do obserwacji wyświęceń wykorzystywany jest zestaw mikroskopowo-komputerowy ze światłem padającym Zeiss-Axiotech umożliwiający uzyskanie powiększeń obiektywowych do 50x.
Proces obserwacji rozpoczyna się od lokalizacji i wstępnego opisania ewentualnych śladów użycia (van Gijn A. L. 1989, s. 16; Vaughan P. C. 1985, s. 31, 56). Stosuje się tu niewielkie powiększenia oraz ruchome źródło światła. Analizowane narzędzie trzymane jest w rękach, co (poprzez manipulację nim i światłem) umożliwia wyłowienie wszystkich istotnych cech diagnostycznych. Na tym etapie badaniu poddawane są przede wszystkim wykruszenia oraz w mniejszym stopniu wyświecenia i ślady liniowe. Ma on duże znaczenie we wstępnej fazie procesu interpretacji ewentualnej funkcji wyrobu, gdyż pozwala na określenie relatywnej twardości materiału obrabianego narzędziem oraz kierunku pracy. Dokładna analiza wyświęceń i śladów liniowych prowadzona jest przy użyciu większych powiększeń (z reguły do około 250x) i mikroskopu ze światłem padającym.
W naszym ośrodku przeprowadzamy badania mikroskopowe narzędzi kamiennych z różnych okresów. Najstarsze z analizowanych wytworów pochodziły ze środkowego paleolitu, najmłodsze z epoki żelaza. Zwykle poddajemy analizie wytwory krzemienne. Mamy jednak już niemałe doświadczenie z narzędziami wykonanymi z obsydianu, kryształu górskiego czy radiolarytu. W ostatnim czasie w sferze naszych zainteresowań znalazły się również okazy z kości poroża i rogu. Współpracujemy przy tym z ośrodkami badawczymi z terenu Polski i z poza naszego kraju.
Bazę porównawczą dla spostrzeżeń czynionych w trakcie analiz mikroskopowych stanowi zbiór narzędzi doświadczalnych liczący obecnie około 450 okazów. Są to wytwory krzemienne i wykonane z innych surowców, używane do eksperymentalnej obróbki różnych materiałów organicznych i nieorganicznych, m.in. skóry, kości, poroża, mięsa, drewna, ceramiki, muszli, bursztynu, kamienia, roślin krzemionkowych itp. Zbiór ten ulega ciągłej rozbudowie.
Grzegorz Osipowicz
Bibliografia:
Evans J.
1872 The ancient stone implements, weapons and ornaments of Great Britain, London.
van Gijn A. L.
1989 The Wear and Tear of Flint Principles of Functional Analysis Applied to Dutch Neolithic Assemblages, Analecta Praehistorica Leidensia, Leiden.
Hayden B. (ed.)
1979 Lithic use-wear analysis, New York.
Ho Ho Committee
1979 The Ho Ho Classification and Nomenclature Committee Report, [w:] Hayden B. (ed.), Lithic use-wear analysis, s. 133-135, New York.
Juel Jensen H.
1994 Flint Tools and Plant Working, Hidden Traces of Stone Age Technology, A use wear study of some Danish Mesolithic and TRB implements, Aarhus.
Keeley L. H.
1976 Microvear polishes on flint: some experimental results, Staringia, tom 3, s. 49-51.
1980 Experimental Determination of Stone Tool Uses, Londyn.
Korobkowa G.F.
1999 Narzędzia w pradziejach. Podstawy badania funkcji metodą traseologiczną, Toruń.
Lubbock J.
1864 Prehistoric times as illustrated by ancient remains and the manners and customs of modern savage, London.
Małecka-Kukawka J.
2001 Między formą a funkcją, traseologia neolitycznych zabytków krzemiennych z ziemi chełmińskiej, Toruń.
Mansur M. E.
1982 Microwear Analysis of Natural and Use Striations: New Clues to the Mechanisms of Striation Formation, Studia Praehistorica Belgia, tom 2, s. 213-233.
Ramos Millán A.
1990 Use-Wear Analysis and Archaeological Theory. A Restatement of Current Problems, [w:] Gräslund B., Knutsson H., Knutsson K., Taffinder J. (ed.) 1990, The Interpretative Possibilities of Microwear Studies, Proceedings of the International Conference on Lithic Use-wear Analysis, 15th-17th February 1989 in Uppsala, Sweden, Societas Archaeologica Upsaliensis, tom 14, Uppsala, s. 31-45.
Smith W. G.
1874 Man the priemeval savage. His haunts and relics from the hill-tops of Bedfordshire to Blackwell, London.
Vaughan P. C.
1985 Use-wear Analysis of Flaked Stone Tools, Tuscon.