Pod pojęciem broni miotanej rozumiane są będą dwa typy narzędzi: łuk wraz z wystrzeliwanymi strzałami oraz miotacz i wyrzucane przy jego pomocy harpuny. Miotacze do harpunów mają wcześniejszą metrykę. Ze stanowiska Combe-Sauniere w południowo-zachodniej Francji pochodzi fragment tego narzędzia datowany na 18–19 tys. lat BP (Junkmanns J. 2001, s. 7). Najstarsze, odkryte jak do tej pory, łuki i strzały odnaleziono na stanowisku w Stellmoor pod Hamburgiem. Na terenie datowanego na 12 tys. lat BP obozowiska odkryto tu dwa łuki z drewna sosnowego oraz około 100 wykonanych z tego surowca strzał (Comstock P. 1992, s. 86; Junkmanns J. 2001, s. 12). Odnaleziono ponadto kości około tysiąca reniferów. W niektórych wciąż tkwiły fragmenty krzemiennych ostrzy(Bodil B. 1999, s. 51). Oba typy broni wykorzystywane były najprawdopodobniej przez pewien czas równolegle, do momentu, kiedy w mezolicie w związku z postępującym zalesieniem miotany harpun został definitywnie wyparty przez – dużo bardziej efektywny – łuk. Groty harpunów są jednak odnajdywane na stanowiskach mezolitycznych relatywnie często (Galiński T. 2002) i nie można wykluczyć stosowania miotaczy także w tym okresie.
Zarówno strzały, jak i harpuny uzbrajano często w ostre odłupki krzemienne, których podstawowym zadaniem było zwiększenie przenikliwości ostrza oraz spotęgowanie zadawanych nim ran. Robiono to na dwa sposoby[1]: wykorzystując jeden grot zbrojący szczyt narzędzia (z taką sytuacją mamy do czynienia najczęściej w przypadku strzał) lub też wykonując grot z surowca organicznego i uzbrajając go w serię równoległych do jego osi krzemiennych wkładek bocznych (ryc. 1; por. Galiński T. 1997, s. 227)[2]. Zbrojniki te są na większości stanowisk z epoki kamienia jedyną pozostałością po broni miotanej, co powoduje, że już dawno znalazły się w sferze zainteresowań badaczy tego okresu. Poddawano je jednak głównie analizom technologicznym i typologiczno-stylistycznym, nie zwracając często uwagi na możliwość wykonania innych badań, w tym np. analiz eksperymentalnych i traseologicznych (m.in. Jażdżewski K. 1936, s. 289; Żurek J. 1954, s. 19; Kempisty E. 1973, s. 31-32; Król D. 1983, s. 235; Małecka-Kukawka J., Kukawka S. 1984, s. 16-19; Domańska L. 1987; Czebreszuk J. 1996, s. 54; Borkowski W., Kowalewski M. 1997, s. 208-210; Libera J. 2001, s 22; Borkowski W. 2002, s. 267).
Mimo to uznać należy, że badania doświadczalne nad zbrojnikami broni miotanej są już stosunkowo daleko posunięte (Fisher A. 1989; Fisher A., Hansen P.V., Rasmussen P. 1984; Odell G. H., Cowan F. 1986; Crombe P., Perdaen Y., Sergant J., Caspar J.P. 2001). Eksperymenty z narzędziami tego typu wykonywano zwykle z dużym pietyzmem i dbałością o przestrzeganie metodyki doświadczalnej. Z reguły podporządkowane były one badaniom traseologicznym. W trakcie doświadczeń strzelano do całych zwierząt (Fisher A., Hansen P.V., Rasmussen P. 1984, s. 20; Odell G. H., Cowan F. 1986, s. 199; Fisher A. 1989, s. 35-36; Nuzhny D. 1990 s. 115; Crombe P., Perdaen Y., Sergant J., Caspar J.P. 2001, s. 258), używając ciężkich łuków, będących replikami wyrobów zabytkowych (Fisher A. 1989, s. 35-36). W większości przypadków oddawano także strzały do obiektów, z jakimi pradziejowe groty mogły mieć styczność w momencie nie trafienia w cel, tj. do drzew, w krzaki, trawę oraz ziemię. W niektórych przypadkach groty doświadczalne poddawano czynnościom, które miały za zadanie imitować powstawanie śladów podepozycyjnych (deptanie) lub innych śladów użytkowych np. cięcie mięsa (Fisher A., Hansen P.V., Rasmussen P. 1984, s. 20).
Eksperymenty z bronią miotaną przeprowodzone dotychczas przez członków KEAP zaliczyć należy do grupy tzw. doświadczeń laboratoryjnych. Podporządkowane zostały one badaniom traseologicznym, co poniekąd wymusiło dostosowanie sposobu ich prowadzenia do wymagań nakładanych przez takie prace. Z tego powodu w trakcie ich realizacji pominięto szereg warunków, które należałoby wziąć pod uwagę realizując doświadczenia zbliżone do zachodnioeuropejskich.
W eksperymentach wykorzystano 122 repliki grotów, jakich używano w okresie od paleolitu schyłkowego do wczesnej epoki brązu. Zbiór ten tworzyły: 33 liściaki (przede wszystkim świderskie), 31 grotów z retuszem bifacjalnym, powierzchniowym (głównie formy laurowate), 26 trapezów (różnych stylistycznie) oraz 16 grotów złożonych (zbudowanych z 16 wkładek bocznych oraz 16 zbrojników szczytowych). Posłużono się tu kilkoma typami ostrzy tylcowych oraz zbrojników trójkątnych.
Drzewce strzał wykonano z drewna bukowego. Miały one długość około 70 cm i średnicę około 1cm. Groty wklejono w głowice o długości około 10 cm, które łączono z drzewcami za pomocą tulei. W eksperymentach wykorzystano pięć drzewców. Do wklejenia grotów użyto kleju rozpuszczalnego w wodzie (pozwalało to na ich łatwe odklejanie) oraz (w niektórych przypadkach) dziegciu uzyskanego metodą bezceramiczną[3]. Posłużono się łukiem prostym o sile naciągu 19 kg.
Jako celu podstawowego użyto tarczy, której zadaniem była imitacja ciała zwierzęcia. Zbudowano ją poprzez nałożenie na siebie kolejno: skóry z dzika (warstwa zewnętrzna), mięsa (warstwa środkowa) oraz żeber z mięsem (warstwa wewnętrzna). Aby uzyskać ślady powstające na grotach, które nie miały kontaktu z kością wykonano także serie doświadczeń z tarczą skórzaną. Stworzono ją poprzez nałożenie na tradycyjną słomianą tarczę strzelniczą, dwóch warstw grubej (ok. 5 cm), świńskiej słoniny. Całość przykryto skórą z dzika (z włosiem) i ustawiono na drewnianej sztaludze. Dodatkowo wykonano eksperymenty z materiałami, w które groty pradziejowe mogły trafić przypadkiem. Wystrzelono więc strzały do tarczy drewnianej (pnia sosnowego) oraz w ziemię. Do celów strzelano z odległości 10-15 metrów.
W tarczę imitującą ciało zwierzęcia wystrzelono łącznie 63 groty, w tym: 13 grotów z retuszem powierzchniowym, 10 liściaków, 17 trapezów oraz 23 groty złożone. W eksperymencie z tarczą skórzaną wykorzystano 9 liściaków oraz 2 groty złożone. Do celu drewnianego wystrzelono łącznie 24 groty: 3 liściaki, 13 grotów z retuszem powierzchniowym oraz 8 trapezów. W doświadczeniu ze strzelaniem w ziemię wykorzystano 18 grotów: 11 liściaków, 5 grotów z retuszem powierzchniowym i 2 trapezy. W eksperymentach badaczy duńskich każdego ze zbrojników użyto tylko raz (Fisher A., Hansen P.V., Rasmussen P. 1984, s. 20). Większość z analizowanych tutaj grotów doświadczalnych wystrzelono kilkukrotnie. Wyniki analiz traseologicznych sugerują bowiem, że pradziejowi myśliwi nie wyrzucali zbrojników broni miotanej tylko dlatego, że zostały one użyte. Jak można wnioskować ze złożoności śladów rejestrowanych na niektórych z nich, wykorzystywano je wielokrotnie do momentu zniszczenia lub zgubienia. Pominięcie tego faktu mogło mieć duży wpływ na wyniki analiz mikroskopowych wytworów pradziejowych.
Groty wypuszczone w stronę tarczy ze skóry, mięsa i kości wbijały się w cel, a niektóre przebiły go na wylot. Większość typów zbrojników użytych w tym doświadczeniu (za wyjątkiem trapezów) ulegała złamaniom w części wierzchołkowej. Zaobserwowano na nich także czytelne makroskopowo wymiażdżenia krawędzi tnących. Niektóre groty pękły w miejscu łączenia z drzewcem. Wszystkie strzały wypuszczone w stronę tarczy skórzanej przebiły ją na wylot. Z reguły strzelanie kończono po wyłamaniu zbrojnika z oprawy. Wśród wykorzystanych grotów dominują okazy bez czytelnych makroskopowo śladów użycia. Na ich wierzchołkach widoczne są jedynie niewielkie negatywy i wyłamania. Tylko dwa okazy (liściaki) uległy złamaniu w środkowej części, a dwie wkładki boczne pękły w miejscu styku z oprawą. Około 75% grotów wykorzystanych w doświadczeniach z tarczą drewnianą wbiła się w cel. Groty masywniejsze (duże liściaki i niektóre groty z retuszem powierzchniowym) uległy złamaniu lub skruszeniu w części wierzchołkowej. Z reguły pozostawała ona w tarczy, z której wydłubywano ją ostrym patykiem. Groty mniej masywne łamały się na kilka fragmentów. Trapezy wbijały się w drewno nie ulegając większym zniszczeniom. Makroskopowo czytelne były na nich jedynie niewielkie wyłuski. W trakcie doświadczenia często dochodziło do rozszczepiania drzewców strzał. Stan narzędzi wykorzystanych w doświadczeniach ze strzelaniem w ziemię jest różny. Groty o formach masywniejszych (liściaki) łamały się w kilku miejscach. Przeważnie działo się to w części piętkowo-sęczkowej (podstawie). Na 11 liściaków, aż 8 uległo złamaniu w tym rejonie. Pozostałe okazy pękły w częściach piętkowo-sęczkowej i środkowej. Podobny sposób zachowania grotów dało się zauważyć w przypadku narzędzi z retuszem powierzchniowym. Charakterystyczne było tu również powstawanie retuszu w części wierzchołkowej. Ze wszystkich grotów biorących udział w eksperymencie jedynie trapezy nie ulegały pęknięciom. W momencie wbicia się w cel groty często rozszczepiały drzewiec strzały.
Bardziej precyzyjne informacje na temat wyników tych doświadczeń zostaną opublikowane w literaturze archeologicznej. Obecnie przygotowywane są kolejne eksperymenty mające na celu przetestowanie innych typów grotów strzał oraz harpunów.
Dorota Nowak, Grzegorz Osipowicz
[1] Oczywiście możliwe były różne warianty tych technik.
[2] Por. uwagi na temat sposobów przygotowywania i formowania wkładek bocznych oraz grotów, a także metod zbrojenia strzał i harpunów w paleolicie schyłkowym oraz mezolicie – Clark G., Piggot S. 1970, s. 171; Nuzhnyi D. 1993, s. 41-53; Galiński T. 2002, s. 312.
[3] Przy okazji opisywanych doświadczeń przeprowadzano również eksperymenty, których celem było zbadanie przydatności tego lepiszcza.
Bibliografia:
Bodil B.
1999 A survey of the Ahrensburgian Faunal Asdsemblage of Stellmor, [w:] S. K. Kozłowski, J. Gurba, L. L. Zaliznyak (red.), Tanged points cultures in Europe, Read at the international Archaeological symposium, Lublin, September, 13-16, 1993, s. 47-59, Lublin.
Borkowski W.
2002 Grociki z krzemienia świeciechowskiego w kulturze złockiej [w:] Matraszak B, Sałaciński S. (red.) 2002, Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, tom 4, s. 267-278.
Borkowski W., Kowalewski M.
1997 Krzemienne groty strzał z epoki brązu z terenów Mazowsza i Podlasia [w:] Lech J., Piotrowska D. (red.) Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, „Prace Komisji Nauk Pra- i Protohistorycznych”, tom 2, s. 205-214, Warszawa.
Comstock P.
1992 Ancient European bows [w:] Hamm J. (red.), 1994, The traditional bowyer’s bible (vol. 3), s. 81-99, New York.
Crombe P., Perdaen Y., Sergant J., Caspar J.,P.
2001 Wear Analysis on Early Mesolithic Microliths from the Verrebroek Site, East Flanders, Belgium, Journal of Field Archaeology, tom 28, z.3/4, s. 253-269, Boston.
Czebreszuk J.
1996 Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań.
Domańska L.
1987 Wytwórczość krzemieniarska grupy łupawskiej kultury pucharów lejkowatych, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica, z.8, s. 17-61.
Fischer A.
1989 Hunting with Flint- Tipped Arrows: Results and Experiences from Practical Experiments [w:] Bonsall C. (ed.), The Mesolitihic in Europe. Papers presented at the Third Interrnational Symposium, Edinburgh.
Fisher A., Hansen P.V., Rasmussen P.
1984 Macro and Micro Wear Traces on Lithic Projectile Points. Experimental Results and Prehistoric Examples, Journal of Danish Archaeology, tom 3, s.19-46.
Galiński T.
1997 Mezolit Europy, Szczecin.
2002 Społeczeństwa mezolityczne. Osadnictwo, gospodarka, kultura ludów łowieckich w VIII-VI tysiącleciu p.n.e. na terenie Europy, Szczecin.
Jażdżewski K.
1936 Kultura pucharów lejkowatych w Polsce Zachodniej i Środkowej. Biblioteka Prehistoryczna, tom 2, Poznań.
Junkmanns J.
2001 Pfeil und Bogen. Herstellung und Gebrauch in der Jungsteinzeit, Biel.
Kempisty E.
1973 Kultura ceramiki „grzebykowo- dołkowej” na Mazowszu i Podlasiu, Wiadomości Archeologiczne, tom 38, s. 3-76.
Król D.
1983 Uwagi o krzemieniarstwie kultury rzucewskiej, [w:] Malinowski T. (red.) 1983, Problemy epoki kamienia na Pomorzu, s. 229-238, Słupsk.
Libera J.
2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin.
Małecka-Kukawka J., Kukawka S.
1984 Krzemienne groty strzał kultury pucharów lejkowatych na Pomorzu, Acta Universitatis Nicolai Copernici, z. 8, s. 3-34.
Nuzhny D.
1990 Projectile Damage on Upper Paleolithic Microliths. Use of Bow and Arrow among Pleistocene Hunters in the Ukraine, Gräslund B., Knutsson H., Knutsson K., Taffinder J. (red.) 1990, The Interpretative Possibilities of Microwear Studies, Proceedings of the International Conference on Lithic Use-wear Analysis, 15th-17th February 1989 in Uppsala, Sweden, Societas Archaeologica Upsaliensis, tom 14, s. 113-124, Uppsala.
Odell G. H., Cowan F.
1986 Experiments with spears and arrows on animal targets, Journal of Field Archaeology, tom 13, s. 195-212.
Żurek J.
1954 Osada z młodszej epoki kamiennej w Rzucewie, pow. wejherowskim i kultura rzucewska, Fontes Archaeologici Posnanienses, tom 4, s. 1-42.